BALADAK
Baladei buruz asko ikasi dut taldean lan egiten, bakoitzak bere lana egin du eta denok batera txukundu egin dugu.
Orain gehiago dakit antzinako kantu honei buruz eta hons hemen guk lortutako informazioa.
Balada terminoaren historiari dagokionez, Erdi Aroan trobadoreen artean erabili izan zen.
Baladak poema tradizional batzuk ziren eta istorio bat kontatzen zuten. Haien helburua gertaeraren berri ematea zen eta Erdi Arotik XVII. mendera arte onartuak izam ziren.
Formari dagokionez, hasiera hiru neurtitzekoa (bertso lerro) zen, isometrikoa zena, eta lelo batez bukatua. Hurrengoa zortzi neurtitzekoa zen, ababbcbc rima batekin; lau neurtitz bcbc errimarekin eta hamar neurtitz.
Baladaren azken estrofari igortea esaten zaio.
Baladetan gai asko daude, gehienetan gertaera bortitzak izaten ziren: hilketak, familien arteko liskarrak, maiteminduen arteko gorabeherak...
Baina poema hauek hiru ereduetan sailkatzen ziren: eredu epikoa, epiko-lirikoa eta azkenik, lirikoa.
Eredu epikoetan gerraren istorioak kontatzen ziren, eredu epiko-lirikoan gerrateari eta maitasunari buruzkoak izsten ziren, eta lirikoan maitasunari buruzkoak.
Baladek zeinbait berezitasun dituzte beste poesiarekin konparatuta, eta hauek dira ezaugarri batzuk:
-Pertsonaiak ez dira oso landuak, ez daude sakonduta. Balada gehienetan protagonistak eta antagonistak zeuden.
-Eszena aldaketak bat-batekoak ziren, hau da, istorioa bukatu ahala, beste batekin hasten zen.
-Elkarrizketak oso biziak ziren, jendea protagonista papelean sartzeko helburuarekin.
-Azkenik, metrika eta errima batez laguntzen zen istorioa.
Orain gehiago dakit antzinako kantu honei buruz eta hons hemen guk lortutako informazioa.
Balada terminoaren historiari dagokionez, Erdi Aroan trobadoreen artean erabili izan zen.
Baladak poema tradizional batzuk ziren eta istorio bat kontatzen zuten. Haien helburua gertaeraren berri ematea zen eta Erdi Arotik XVII. mendera arte onartuak izam ziren.
Formari dagokionez, hasiera hiru neurtitzekoa (bertso lerro) zen, isometrikoa zena, eta lelo batez bukatua. Hurrengoa zortzi neurtitzekoa zen, ababbcbc rima batekin; lau neurtitz bcbc errimarekin eta hamar neurtitz.
Baladaren azken estrofari igortea esaten zaio.
Baladetan gai asko daude, gehienetan gertaera bortitzak izaten ziren: hilketak, familien arteko liskarrak, maiteminduen arteko gorabeherak...
Baina poema hauek hiru ereduetan sailkatzen ziren: eredu epikoa, epiko-lirikoa eta azkenik, lirikoa.
Eredu epikoetan gerraren istorioak kontatzen ziren, eredu epiko-lirikoan gerrateari eta maitasunari buruzkoak izsten ziren, eta lirikoan maitasunari buruzkoak.
Baladek zeinbait berezitasun dituzte beste poesiarekin konparatuta, eta hauek dira ezaugarri batzuk:
-Pertsonaiak ez dira oso landuak, ez daude sakonduta. Balada gehienetan protagonistak eta antagonistak zeuden.
-Eszena aldaketak bat-batekoak ziren, hau da, istorioa bukatu ahala, beste batekin hasten zen.
-Elkarrizketak oso biziak ziren, jendea protagonista papelean sartzeko helburuarekin.
-Azkenik, metrika eta errima batez laguntzen zen istorioa.
IRUZKIN LITERARIOAREN ZUZENKETA
Brodatzen ari nintzen
Balada honek egile anonimoa du, hartzailea gu gara, hau da, entzunleak.
Mezua paperez edo entzunez bidalia da eta kodea Euskara da.
·Gaia: neska batek bere buruaz beste egiten du kapitain batek berataz aprobetxatu nahian.
Balada honetan neskatxo baten istorioa kontatzen da, kapitain baten ontzira joaten dela afaltzera baina gizonak neska lokartu eta berataz aprobetxatu nahian, neskatxoak ezpata bat hartu eta bihotzean sartu zuen.
·Barne-egitura: -Sarrera: 1go ahapalditik 3garren ahapaldira arte.
Nesaktxoa bere amari kapitainarekin afaltzeko eskatzen dio, brodatzen dagoenean.
-Garapena: 4go ahapalditik 13garren ahapaldira arte.
Uretan daude, onzi barruan eta hor gertatzen da neskaren buruaz bestekoa.
-Amaiera: Azkenengo ahapaldia.
Neskaren ama pena handiarekin dago jakin duenenan bere alabari pasa zaiona.
·Kanpo-egitura: 14 ahapaldi ditu, bakoitzak 6 bertso lerro ditu.
Bertso lerro bakoitzak 7-6 silaba ditu eta ababbb rima kontsonantearekin.
Narratzaile barnediegetikoa da (brodatzen ari "nintzen") eta lehenengo eta bigarren pertsonan kontatzen da ("nintzen", eta "zure" agertzen direla eta).
Pertsonai lauak dira eta hauek dira historian parte hartzen duten pertsonaiak: -Neskatxoa (protagonista)
-Kapitaina (antagonista)
-Neskaren ama (laguntzailea)
Istorioa puntu bat duen leku batean kokatzen da eta dena arratsalde batean pasa daiteke, eguerdian ontzira sartu eta afaltzeko esaten diolako.
Balada honek gai epiko-liriko duela uste dut, gizona aprobetxatu egin nahi duelako eta hilketa dagoelako.
Balada honetan zenbait errepikapen daude: -Itsasoko aldetik
itsasoko aldetik
Zeinbait metafora ere: Arima hegaldaka zerura
Balada honek egile anonimoa du, hartzailea gu gara, hau da, entzunleak.
Mezua paperez edo entzunez bidalia da eta kodea Euskara da.
·Gaia: neska batek bere buruaz beste egiten du kapitain batek berataz aprobetxatu nahian.
Balada honetan neskatxo baten istorioa kontatzen da, kapitain baten ontzira joaten dela afaltzera baina gizonak neska lokartu eta berataz aprobetxatu nahian, neskatxoak ezpata bat hartu eta bihotzean sartu zuen.
·Barne-egitura: -Sarrera: 1go ahapalditik 3garren ahapaldira arte.
Nesaktxoa bere amari kapitainarekin afaltzeko eskatzen dio, brodatzen dagoenean.
-Garapena: 4go ahapalditik 13garren ahapaldira arte.
Uretan daude, onzi barruan eta hor gertatzen da neskaren buruaz bestekoa.
-Amaiera: Azkenengo ahapaldia.
Neskaren ama pena handiarekin dago jakin duenenan bere alabari pasa zaiona.
·Kanpo-egitura: 14 ahapaldi ditu, bakoitzak 6 bertso lerro ditu.
Bertso lerro bakoitzak 7-6 silaba ditu eta ababbb rima kontsonantearekin.
Narratzaile barnediegetikoa da (brodatzen ari "nintzen") eta lehenengo eta bigarren pertsonan kontatzen da ("nintzen", eta "zure" agertzen direla eta).
Pertsonai lauak dira eta hauek dira historian parte hartzen duten pertsonaiak: -Neskatxoa (protagonista)
-Kapitaina (antagonista)
-Neskaren ama (laguntzailea)
Istorioa puntu bat duen leku batean kokatzen da eta dena arratsalde batean pasa daiteke, eguerdian ontzira sartu eta afaltzeko esaten diolako.
Balada honek gai epiko-liriko duela uste dut, gizona aprobetxatu egin nahi duelako eta hilketa dagoelako.
Balada honetan zenbait errepikapen daude: -Itsasoko aldetik
itsasoko aldetik
Zeinbait metafora ere: Arima hegaldaka zerura
OLERKIAK
Orain dela bi saio gai berri batekin hasi ginen, hauek olerkiak dira. Talde lan bat izan da eta pertsona bakoitzak eskemaren zati bat idatzi du.
Hona hemen olerkiari buruz ikasi dudana:
Poesia "poesis" hitzetik dator, latinezkoa, eta hitz honek "egin, sortu" esan nahi du.
Antzinako Greziako festetan ezin ziren falta musika, dantza eta poesia.
Olerkiek XIII. mendetik XVII. mendera arte izan zuten indar gehiena Europan eta XX. mendean hasi ziren abangoardiako olerkiak idazten, neurri eta errima gabekoak, eta haien erritmoa baliabide literarioak ziren.
Poesiak hiru ezaugarri nagusi ditu:
-Egileak bere kezkak, sentimenduak, etab. espresatzen ditu. Bere barne-mundu eta kanpo-munduak modu subjetibo batean adierazten ditu.
-Hainbat baliabide literario erabiltzen dira: anafora, errepikapena, paralelismoa, etab. Hauek denak helburu baterako erabiltzen ziren, olerkiak
edertasuna lortzeko.
-Erritmoak inportantzia asko du eta hau bi ataletan zatitzen da:
-Neurria: lerroak eta silabak neurtuak egon behar dira.
-Errima: lerroen bukaeran hots berdinak edo ia berdinak izatea.
Lehenengo olerkien liburua euskaraz idatzia "Linguae Vasconum Primitae" izena zuen.
1545. urtean argitaratu zen eta liburu hnetan gai erlijiosoak eta amodiozkoak agertzen dira gehienenbat.
XX. mendetik aurrera abangoardiako olerkiak idazten hasi ziren, eta hauek ez zuten ez errimarik eta ez neurrirk. Olerki hauetan gai berri batzuk sortu ziren, egileak nahi zuena esateko askatasunarekin. Askotan mnunduaren arazoak erakusten ziren.
Idazketa automatikoa pentsatzen dituzun hitzak idaztean datza, berdin du zer-nolako hitza den, eta teknika hau ideiarik gabe zaudenean balio du. Buruan dagoen guztian paperera pasatzea da, ezer pentsatu gabe.
Kaligramak olerki marraztuak direla esan daiteke, hauek hitzen bidez egindako irudiak direlako eta.
Kaligrama hitza "Calligraphie" eta "Gramme" hitzen batura da, eta kaligrametan olerkiaren gaiatik abiatuz irudi bat marrazten da.
Adibidez olerkia amodiozkoa baldin bada, bihotz bat marraztu daiteke.
Hona hemen olerkiari buruz ikasi dudana:
Poesia "poesis" hitzetik dator, latinezkoa, eta hitz honek "egin, sortu" esan nahi du.
Antzinako Greziako festetan ezin ziren falta musika, dantza eta poesia.
Olerkiek XIII. mendetik XVII. mendera arte izan zuten indar gehiena Europan eta XX. mendean hasi ziren abangoardiako olerkiak idazten, neurri eta errima gabekoak, eta haien erritmoa baliabide literarioak ziren.
Poesiak hiru ezaugarri nagusi ditu:
-Egileak bere kezkak, sentimenduak, etab. espresatzen ditu. Bere barne-mundu eta kanpo-munduak modu subjetibo batean adierazten ditu.
-Hainbat baliabide literario erabiltzen dira: anafora, errepikapena, paralelismoa, etab. Hauek denak helburu baterako erabiltzen ziren, olerkiak
edertasuna lortzeko.
-Erritmoak inportantzia asko du eta hau bi ataletan zatitzen da:
-Neurria: lerroak eta silabak neurtuak egon behar dira.
-Errima: lerroen bukaeran hots berdinak edo ia berdinak izatea.
Lehenengo olerkien liburua euskaraz idatzia "Linguae Vasconum Primitae" izena zuen.
1545. urtean argitaratu zen eta liburu hnetan gai erlijiosoak eta amodiozkoak agertzen dira gehienenbat.
XX. mendetik aurrera abangoardiako olerkiak idazten hasi ziren, eta hauek ez zuten ez errimarik eta ez neurrirk. Olerki hauetan gai berri batzuk sortu ziren, egileak nahi zuena esateko askatasunarekin. Askotan mnunduaren arazoak erakusten ziren.
Idazketa automatikoa pentsatzen dituzun hitzak idaztean datza, berdin du zer-nolako hitza den, eta teknika hau ideiarik gabe zaudenean balio du. Buruan dagoen guztian paperera pasatzea da, ezer pentsatu gabe.
Kaligramak olerki marraztuak direla esan daiteke, hauek hitzen bidez egindako irudiak direlako eta.
Kaligrama hitza "Calligraphie" eta "Gramme" hitzen batura da, eta kaligrametan olerkiaren gaiatik abiatuz irudi bat marrazten da.
Adibidez olerkia amodiozkoa baldin bada, bihotz bat marraztu daiteke.
ALEGIAK
Egun hauetan egon naiz egiten alegiei buruzko eskema bat eta niri pertsonalki asko gustatzen zaizkit, baina lehenengo alegiak zer diren esan behar dut.
Alegiak ipuin labur batzuik dira, baina berezitasun batekin, bukaeran intentzio moralizantea dute. Batzutan protagonistak animaliak izaten dira eta prosan edo bertsoan eginda daude.
Hizkuntza sinplea erabiltze dute alegiak oso erraz ulertzeko eta egitura sinple bat dute. Alegiak ikasteko eta plazerra emateko eginda daude.
Historian zehar alegiagile famatu asko egon dira, adibidez: Esopo, Fedro, La Fontaine, Samaniego, etab.
Alegiagile famatu hauen alegia asko euskarara egokituak izaten dira. Euskaldun alegiagileak ere baziren eta hauek naturaz, gizakiaren barne senaz eta animalien izaeran asko zekiten.
Pertsona famatuena ipuin hauek idazten Esopo izan zen.
Alegiak ahoz transmititzeko eginak zeuden baina Erroman eta Grezian idatziz hasi ziren egiten.
Esopo k.a VI. mendekoa zen baina V. mendera arte ez ziren izan ezagunak bere alegiak. Bere ipuinen protagonistak animaliak izaten ziren eta pasadizo moralak edukitzen zituzten.
Askoz geroago euskaldun batek bere 50 alegia famatuenak euskaratu zituen.
Euskaldun hori Bizenta Mogel izena zuen. Bera Azkoitian jaio zen eta txikia zenean bere familiako asko hiz egin ziren.
Bere osabak latineko klaseak ematen zizkion eta hark animatu zuen idaztera.
Bizentak Esoporen 50 alegiak euskaratu eta egoklehenengo eta esaten da hura izan zela lehenengo emakumea euskaraz idazten.
50 alegi horretaz aparte, bukaeran bere osabak erakutsi zizkion 8 alegi gehiago idatzi zituen.
Alegi normalez aparte, beste alegia mota batzuk daude, hiru konkretuki:
-Etopeia: hauetan pertsonaiaren izaerna, pentsamenduak, pentsamendu moralak eta psikologikoak azaltzen ziren.
-Prosopografia: pertsonaien atal fisikoak deskribatzen ziren.
-Prosopopeia edo pertsonifikazioa: gizaki baten ezaugarriak izaki bizigabe, animal edo montzeptu abstraktu bati ematea da.
Alegiak ipuin labur batzuik dira, baina berezitasun batekin, bukaeran intentzio moralizantea dute. Batzutan protagonistak animaliak izaten dira eta prosan edo bertsoan eginda daude.
Hizkuntza sinplea erabiltze dute alegiak oso erraz ulertzeko eta egitura sinple bat dute. Alegiak ikasteko eta plazerra emateko eginda daude.
Historian zehar alegiagile famatu asko egon dira, adibidez: Esopo, Fedro, La Fontaine, Samaniego, etab.
Alegiagile famatu hauen alegia asko euskarara egokituak izaten dira. Euskaldun alegiagileak ere baziren eta hauek naturaz, gizakiaren barne senaz eta animalien izaeran asko zekiten.
Pertsona famatuena ipuin hauek idazten Esopo izan zen.
Alegiak ahoz transmititzeko eginak zeuden baina Erroman eta Grezian idatziz hasi ziren egiten.
Esopo k.a VI. mendekoa zen baina V. mendera arte ez ziren izan ezagunak bere alegiak. Bere ipuinen protagonistak animaliak izaten ziren eta pasadizo moralak edukitzen zituzten.
Askoz geroago euskaldun batek bere 50 alegia famatuenak euskaratu zituen.
Euskaldun hori Bizenta Mogel izena zuen. Bera Azkoitian jaio zen eta txikia zenean bere familiako asko hiz egin ziren.
Bere osabak latineko klaseak ematen zizkion eta hark animatu zuen idaztera.
Bizentak Esoporen 50 alegiak euskaratu eta egoklehenengo eta esaten da hura izan zela lehenengo emakumea euskaraz idazten.
50 alegi horretaz aparte, bukaeran bere osabak erakutsi zizkion 8 alegi gehiago idatzi zituen.
Alegi normalez aparte, beste alegia mota batzuk daude, hiru konkretuki:
-Etopeia: hauetan pertsonaiaren izaerna, pentsamenduak, pentsamendu moralak eta psikologikoak azaltzen ziren.
-Prosopografia: pertsonaien atal fisikoak deskribatzen ziren.
-Prosopopeia edo pertsonifikazioa: gizaki baten ezaugarriak izaki bizigabe, animal edo montzeptu abstraktu bati ematea da.
EUSKAL DEKLINABIDEA
Perpaus barruan sintagma desberdinen arteko harreman logikoak adierazteko erabiltzen ditugun atzizkien zerrenda.
A) Kasu gramatikalak:
-Nor: -(markarik ez)
-Nork: -K
-Nori: -I
B) Leku-denborazko kasuak:
-Non: -N
-Nongo: -KO/-GO
-Nondik: -TIK/-DIK
-Nora: -RA
-Norantz: -RANTZ
-Noraino: -RAINO
C) Gainontzekoak:
-Noren: -EN
-Norekin: -EKIN
-Norentzat: -ENTZAT
-Nortzat: -TZAT
-Zerik: -IK
-Zerez: -Z/-TAZ(pertsona izenordainekin eta erakusleekin)
Mugagabea noiz?
-ZER, ZEIN, ZENBAT
-Zenbatzaile zehaztuekin ezezagunak direnean
-Zenbatzaile zehaztugabeekin
-Bihurtu, bilakatu, izendatu, hautatu, aukeratu, joan...
-Ik beti mugagabean
-Tzat ere bai
-Esamoldeetan: eguzkitan egon, sutan jarri, uretara bota...
A) Kasu gramatikalak:
-Nor: -(markarik ez)
-Nork: -K
-Nori: -I
B) Leku-denborazko kasuak:
-Non: -N
-Nongo: -KO/-GO
-Nondik: -TIK/-DIK
-Nora: -RA
-Norantz: -RANTZ
-Noraino: -RAINO
C) Gainontzekoak:
-Noren: -EN
-Norekin: -EKIN
-Norentzat: -ENTZAT
-Nortzat: -TZAT
-Zerik: -IK
-Zerez: -Z/-TAZ(pertsona izenordainekin eta erakusleekin)
Mugagabea noiz?
-ZER, ZEIN, ZENBAT
-Zenbatzaile zehaztuekin ezezagunak direnean
-Zenbatzaile zehaztugabeekin
-Bihurtu, bilakatu, izendatu, hautatu, aukeratu, joan...
-Ik beti mugagabean
-Tzat ere bai
-Esamoldeetan: eguzkitan egon, sutan jarri, uretara bota...
KATEGORIA GRAMATIKALAK
IZENA:
Adjektiboa: Izenondoa
Izenlaguna(-EN/-KO)
ADITZA: Akzioa, ekintza, jarduera, egoera edo dena delakoa adierazten duen hitza. ASintagmaren edo predikatuaren gunea da.
Adberbioa: Aditzondoa
Aditzlaguna(I+km)
ADITZA ETA MORFEMAK:
-Pertsonak:
NOR: N-, H-, -D, G-, Z-, Z-, D-
NORI: -T, -K/N, -O, -GU, -ZU, -ZUE, -E
NORK: " " (gabe) " " " -TE
-Denbora morfemak:
Orainaldia: -A
Lehenaldia: E(N) ..............(e)N
I(N)
-Aditz erroa edo sustraiak
KUS-
TOR-
KAR-
ZA-
U-
-Pluralgileak
ZKI-
Z-
TZA-
IT-
-Modua
Indikatiboa- kontaketarako-> (markarik ez)
Subjuntiboa- nahia, desioa, helburua-> -N
Ahalera- ahalbidea, posibilitatea-> -KE
Agintera- agintzeko-> -N, (markarik ez)
-Aditz laguntzaileak
Indikatiboan: EDUN-> -U-
IZAN-> -ZA-
Subjuntiboan: EZAN-> -ZA- EDIN-> -DI-/(markarik ez)
Ahaleran: " "
Aginteran: " "
-Aditz partizipioak
Aditzoina edo infinitiboa -etor
-joan
-ekar
Partizipio burutua -(markarik ez) jo
-N joan
-TU sartu
-I ikusi
Partizipio burutugabea -T(z)EN
Gertakizunezko partizipioa -KO/GO
-EN
Adjektiboa: Izenondoa
Izenlaguna(-EN/-KO)
ADITZA: Akzioa, ekintza, jarduera, egoera edo dena delakoa adierazten duen hitza. ASintagmaren edo predikatuaren gunea da.
Adberbioa: Aditzondoa
Aditzlaguna(I+km)
ADITZA ETA MORFEMAK:
-Pertsonak:
NOR: N-, H-, -D, G-, Z-, Z-, D-
NORI: -T, -K/N, -O, -GU, -ZU, -ZUE, -E
NORK: " " (gabe) " " " -TE
-Denbora morfemak:
Orainaldia: -A
Lehenaldia: E(N) ..............(e)N
I(N)
-Aditz erroa edo sustraiak
KUS-
TOR-
KAR-
ZA-
U-
-Pluralgileak
ZKI-
Z-
TZA-
IT-
-Modua
Indikatiboa- kontaketarako-> (markarik ez)
Subjuntiboa- nahia, desioa, helburua-> -N
Ahalera- ahalbidea, posibilitatea-> -KE
Agintera- agintzeko-> -N, (markarik ez)
-Aditz laguntzaileak
Indikatiboan: EDUN-> -U-
IZAN-> -ZA-
Subjuntiboan: EZAN-> -ZA- EDIN-> -DI-/(markarik ez)
Ahaleran: " "
Aginteran: " "
-Aditz partizipioak
Aditzoina edo infinitiboa -etor
-joan
-ekar
Partizipio burutua -(markarik ez) jo
-N joan
-TU sartu
-I ikusi
Partizipio burutugabea -T(z)EN
Gertakizunezko partizipioa -KO/GO
-EN